Thẻ
Hòn đảo cô đơn và bài học đau đớn
Vị trí đảo Phục Sinh trong Thái Bình Dương
Một trong những vùng đất tách biệt nhất trên thế giới, đảo Phục Sinh (Isla de Pascua) nằm cô đơn giữa Thái Bình Dương, xa bờ biển Nam Mĩ gần 4000 km về phía Tây và hòn đảo gần nhất Pitcarim hơn 2000 km về phía Đông Nam. Sự sụp đổ của hệ sinh thái, kéo theo sự sụp đổ của một nền văn minh đã từng phát triển rực rỡ trên đảo để lại cho nhân loại một bài học đau đớn về sự phát triển không bền vững và sự phụ thuộc sinh tồn của con người vào thiên nhiên.
Năm 1722, thuyền trưởng người Hà Lan Jacob Roggeveen, lần đầu tiên đặt chân lên đảo đúng vào lễ Phục Sinh của người Thiên Chúa Giáo. Ông lấy tên ngày lễ đặt tên cho đảo hẳn với hy vọng về sự hồi sinh của một hòn đảo mà cả thiên nhiên và con người đều toát lên vẻ hoang tàn, chết chóc. Lúc đó trên đảo có khoảng 3000 người đang sống trong tình trạng chiến tranh với nguồn lương thực ít ỏi và một vùng đất trơ trọi không một bóng cây. Đoàn thám hiểm của Roggeveen cũng nhận ra dấu vết của một nền văn mình cao hơn đã từng phát triển trên đảo với gần 1000 những tượng đá khổng lồ. Moai, tên gọi những tượng đá khổng lồ được dựng trên Ahu – những bệ đá lớn – hay nằm ngả nghiêng trên những sườn đồi hướng ra biển. Moai lớn nhất như El Gigante có chiều cao tới hơn 21 mét và nặng khoảng 150 tấn. Còn trung bình, một moai cao khoảng 4 mét và nặng chừng 14 tấn. Các moai có khuôn mặt dài, cằm vuông, đầu đội mũ hình trụ hay pukao và được tạc từ đá nham thạch của những núi lửa đã ngừng hoạt động trên đảo.
Một đoàn nghiên cứu đang khảo sát một Moai lớn
Sau hàng thập niên làm việc, một nhóm các nhà khảo cổ, nhân học và lịch sử tự nhiên đã vẽ nên một bức tranh về lịch sử thăng trầm của hòn đảo cô đơn và về những moai bí ẩn. Hơn nữa, một mối tương đồng giữa những gì đã xảy nơi đây và những gì đang xảy ra trên phần còn lại của thế giới là “sự thật hiển nhiên, đau đớn và lạnh lùng” – như lời giáo sư Địa Sinh học Jared Diamond, tác giả cuốn “Sụp Đổ: các xã hội đã lựa chọn thành công và thất bại như thế nào”, đã nói.
Sự sống còn của nền văn hóa và xã hội Rapanui, tên gọi của thổ dân địa phương, gắn liền với những rừng cây. Khi những người Rapanui đầu tiên đặt chân lên hòn đảo vào thế kỷ 7 sau Công Nguyên, họ đã tìm thất một hòn đảo phủ kín màu xanh trù phú cho cuộc sống con người. Từ rakau trong tiếng Rapanui nghĩa là cây xanh và cũng có nghĩa là sự giàu có. Gỗ hiện diện trong mọi khía cạnh đời sống: làm nhà ở, đóng thuyền đi biển hay làm củi đốt để sưởi và nấu chín thức ăn. Và khi các cư dân trên đảo Phục Sinh dành thời gian nhàn rỗi để tham gia vào các hoạt động tín ngưỡng và xây dựng những moai khổng lồ, họ cần nhiều gỗ để làm con lăn dịch chuyển những tượng đá hàng chục tấn từ nơi chế tác ra bờ biển. Nhưng khi mà dân số tăng nhanh và cuộc chạy đua dựng tượng đá giữa các nhóm lợi ích làm gia tăng nhu cầu về gỗ thì diện tích rừng lại cứ giảm đi để nhường đất cho nông nghiệp.
Tới thế kỷ 15, dấu tích khảo cổ cho thấy một sự giảm sút đột ngột về số lượng xương cá và xương chim bởi người bản địa không còn gỗ để đóng thuyền đi biển và chim không còn cây để làm tổ. Và khi không còn có thể đi biển, người Rapanui phải phụ thuộc nhiều hơn vào nông nghiệp. Những rừng cây trên đảo bị chặt hạ hoàn toàn, lớp đất màu mỡ phiá trên bị rửa trôi và trở nên cằn cỗi vì mưa và gió biển, các ngọn suối thì khô hạn. Không có cây để giữ đất và chắn gió, không có gỗ để xây nhà, và thậm chí tệ hơn, không có gỗ đóng thuyền để có thể tự giải thoát tới một miền đất khác, những cư dân đảo Phục Sinh bị “giam chân” trên hòn đảo nhỏ cô độc.
Khi mà hòn đảo trở nên trơ trọi không một bóng cây thì cũng là lúc nền văn minh Rapanui sụp đổ, con người lại trở về sống trong những hang đá tối tăm, lạnh lẽo. Những cuộc chiến tranh giữa các bộ tộc nổ ra, thời kỳ nô lệ trở lại và một số nhóm người thậm chí còn ăn thịt lẫn nhau để tồn tại. Dân số trên đảo bị giảm từ khoảng 20-30 ngàn người vào thế kỷ 15, xuống còn 3000 con người thoi thóp sống khi được người phương Tây phát hiện vào thế kỷ 18.
Liệu đảo Phục Sinh có phải là một mô hình thu nhỏ của hành tinh chúng ta hôm nay. Cũng giống như đảo Phục Sinh, Trái Đất là một hệ thống cô lập và đơn côi giữa vũ trụ. Khi mà những người Rapanui lâm vào cảnh cùng quẫn, họ không thể di cư đến miền đất khác, hoặc cầu cứu ai đó. Chúng ta cũng vậy, nhân loại không có một Trái đất khác để mà cầu cứu khi mà những vấn đề về môi trường sống của chúng ta trở nên trầm trọng hơn.Và nếu như Trái Đất quá rộng lớn và lịch sử quá dài so với một đời người thì câu chuyện của hòn đảo Phục Sinh nhỏ bé liệu có đủ dễ hiểu để giúp con người hôm nay nhận thức về hậu quả của sự tàn phá môi trường hôm nay đối với thế hệ mai sau.
Nguyễn Đỗ Dũng
viết từ Calgary, Canada
đô thị 
Ý kiến độc giả