Hướng dẫn của những nhà độc tài về thiết kế đô thị

Posted by dzung do thi on Tháng Ba 29, 2014 in Thiết kế đô thị, Đời sống đô thị | Bình luận về bài viết này

Dịch từ bài “A Dictator’s Guide to Urban Design – Ukraine’s Independence Square, and the revolutionary dimensions of public spaces” (Hướng dẫn của những nhà độc tài về thiết kế đô thị – Quảng trường Độc lập của Ukraine và những khía cạnh cách mạng của những không gian công cộng) đăng trên tờ The Alantic 21.2. 2014

Quảng trường Độc Lập trước và sau những cuộc đụng độ giữa cảnh sát và người biểu tình

Ukraine có kích thước tương đương với tiểu bang Texas của Mỹ nhưng trong suốt ba tháng qua phong trào phản kháng ngày càng lan rộng của nó, phần lớn, dồn ứ vào không gian của 10 khối phố.

Tên của phong trào, Euromaidan, là một từ mới hình thành từ tiền tố euro, thể hiện thái độ nhích lại gần hơn với EU và tách xa nước Nga của phe đối lập, với từmaidan trong tiếng Ukraine (gốc từ tiếng Ba Tư và Ả Rập), có nghĩa là quảng trường. Và thuật ngữ này không chỉ biểu lộ vị trí của các cuộc biểu tình ở Quảng trường Độc lập của thành phố Kiev. Ukraine thuộc về châu Âu về mặt địa lý nhưng những người biểu tình còn coi Âu châu như một tư tưởng, hàm ý một ‘nền dân chủ thực sự, với một lực lượng thi hành công lý đáng tin cậy và thực tâm tôn trọng nhân quyền’.

Cái tên ấy nói lên một hiện tượng ngày càng phổ biến: quảng trường công cộng đóng vai tâm chấn cho sự bày tỏ dân chủ và tinh thần phản kháng, và việc thiếu một nơi như vậy – hoặc các hành động có chủ đích về một không gian như vậy – là cách thức để những nhà chuyên chế dập tắt các nhóm bất đồng chính kiến thông qua việc thiết kế đô thị.

Không phải trung tâm của tất cả các cuộc cách mạng đều ngự tại quảng trường, nhưng những cuộc cách mạng mới đây đã diễn ra như thế, kể cả các cựu cộng hoà Xô viết. Cuộc Cách mạng Hoa hồng Gruzia lật đổ Tổng thống Eduard Shevardnadze năm 2003 đã xuất phát từ Quảng trường Tự do ở Tbilisi. Năm 2005 những người phản kháng Kyrgyzstan đã chiếm lấy Quảng trường Ala-Too từ tay cảnh sát rồi mau chóng tiến vào dinh tổng thống gần đó, lật đổ Tổng thống lâu năm Askar Akayev. Cuộc Cách mạng Cam của Ukraine năm 2004 cũng diễn ra tại Quảng trường Độc lập, ngay tại nơi mà người biểu tình hiện tại đang đụng độ một cách đẫm máu với lực lượng chính phủ, gây áp lực đòi Tổng thống Viktor Yanukovych phải tổ chức bầu cử sớm và trở lại với hiến pháp 2004.

Quảng trường Tahrir trong những ngày bị người biểu tình chống chính phủ chiếm cứ

Tính biểu tượng của quảng trường đã nảy nở thêm tiềm năng mới trong Mùa Xuân Ả Rập. Viết trong những ngày ngây ngất của cách mạng Ai Cập, một thời gian ngắn sau sự sụp đổ của Hosni Mubarak năm 2011, một tiểu luận gia đã hùng hồn giải thích việc Quảng trường Tahrir thể hiện sự đàn áp rộng lớn hơn đối với xã hội dân sự Ai Cập như thế nào. Quảng trường này được xây dựng lần đầu tiên vào thế kỷ 19, dựa trên một thiết kế kiểu ‘Paris bên bờ sông Nile’ cho Cairo, sau đổi tên thành Quảng trường Tahrir (Giải phóng) khi nó trở thành tiêu điểm cho các cuộc cách mạng Ai Cập vào năm 1919 và 1952:

Trên thực tế, trong những tuần qua, Tahrir đã thực sự trở thành một quảng trường. Trước kia nó chỉ là một vòng xoay giao thông rộng lớn và bận rộn – và lại nữa – hạn chế của nó là hệ quả của việc thiết kế (mang màu sắc) chính trị, từ chính sách không chỉ ngăn ngừa mà còn cấm ngặt việc tụ tập đông người. Theo luật khẩn cẩp – ban hành từ khi Mubarak nhậm chức vào năm 1981 và vẫn chưa được xoá bỏ – thì việc tụ tập chỉ một vài người lớn tại nơi công cộng cũng có thể dẫn đến việc bắt bớ. Như hết thảy những chính quyền chuyên chế, chính quyền Mubarak hiểu được sức mạnh của một quảng trường thực sự, nơi mà các công dân có thể gặp nhau, dạo chơi, tản bộ, tụ họp, phản đối, trình diễn và chia sẻ ý tưởng, và hiểu rằng một midan thực sự – quảng trường kiểu Ả Rập – chính là bản tuyên ngôn vật thể của nền dân chủ. Một midan công cộng thực thụ mang tên al-Tahrir sẽ bị lo sợ như là mối đe dọa tới an ninh của chế độ, và qua nhiều năm nhà nước thực hiện việc thiêt kế không gian đô thị như là một trong những biện pháp chính nhằm ngăn cản (đòi hỏi) cho một nền dân chủ.

Ở Tahrir điều này ngụ ý việc dựng hàng rào và phân chia thành những bãi cỏ và lối đi dễ quản lý. Hãy nêu ra một thí dụ nổi bật: cho đến thập niên 60 thì phần lớn quảng trường nằm ở trước mặt Bảo tàng Ai Cập là một bãi cỏ rộng với những lối đi đan chéo và một đài phun nước lớn. Tại đây các gia đình và sinh viên có thể tụ tập cả ngày và, với những đôi tình nhân, nó còn là điểm hẹn hò nổi tiếng giữa trái tim thành phố. Nhưng từ thập nhiên 70 chính quyền đã dựng hàng rào quây kín mà không chịu giải thích rõ số phận của điểm hẹn ưa thích này. Người Cairo suy đoán rằng khu này bị quây lại để xây dựng tuyến xe điện ngầm Cairo Metro hay những dự án hạ tầng cơ sở khác. Đâu đó trong thập niên trước một tấm bảng xuất hiện, thông báo việc xây dựng một bãi đậu xe ngầm nhiều tầng bên dưới. Trong những cuộc phản đối tại Quảng trường Tahrir Square, những người biểu tình đã giỡ hàng rào ra rồi sử dụng làm tấm khiên bảo vệ, ngăn cản các vụ tấn công của đám lưu manh ủng hộ Mubarak — và việc tháo giỡ này cho thấy chẳng có một công trình xây dựng nào như hứa hẹn. Quả là một di sản quy hoạch đô thị của Mubarak.

Cách quy hoạch tổng thể đô thị Cairo đã biến Quảng trường Tahrir trở thành một địa điểm lý tưởng để tung ra một cuộc cách mạng. Toạ lạc tại trung tâm thành phố lớn nhất của Ai Cập, Tahrir nằm sát quốc hội, tổng hành dinh đảng chính trị của Mubarak, dinh tổng thống, nhiều toà đại sứ nước ngoài, và các khách sạn đầy phóng viên quốc tế để có thể truyền phát hình ảnh của các cuộc biểu tình đến với khán giả khắp thế giới. Sau khi Mubarak bị hạ bệ, các quảng trường rộng rãi ở các thủ đô Ả Rập khác cũng đã trở thành các đấu trường cách mạng tương tự.

Đối với Libya, quảng trường công cộng chính của thủ đô Tripoli đã trở thành biểu tượng cho thành công của cuộc cách mạng năm 2011. Vốn được đặt tên Piazza Italia dưới thời thuộc địa Ý (những quảng trường kiểu Tây Âu phổ biến ở phần này của thế giới) và sau đó là tên gọi Quảng trường Độc lập bởi chế độ quân chủ, quảng trường này bị đổi tên là “Quảng trường Xanh” theo ý thức hệ chính trị của Muammar Qaddafi. Chính quyền quá độ của Lybia sau đó đặt tên lại là Quảng trường Martyrs theo tên của người đã ngã xuống trong cuộc đấu tranh chống lại chế độ Qaddafi.

Nhưng những không gian công cộng này không phải lúc nào cũng sống sót qua những giờ phút cách mạng vốn khiến chúng trở nên nổi tiếng. Quảng trường nổi tiếng nhất Bahrain có số phận như chính cuộc nổi dậy đã từng diễn ra tại đó. Sau khi những người biểu tình tuần hành tới vòng xoay Pearl của thủ đô Manana vào tháng Ba năm 2011, chính phủ Bahrain chiếm lại vòng xây sau một cuộc trấn áp đẫm máu, và sau đó lột bỏ lớp cỏ và dỡ bỏ trượng đài Pearl nằm tại trung tâm vòng xoay để tái kiểm soát tình hình.

Trong nhiều đường hướng thì người Pháp đã đi đầu trong việc áp dụng việc thiết kế đô thị với mục tiêu chính trị. Vào những năm đầu thế kỷ 19 thì về căn bản Paris vẫn còn là một thành phố thời Trung cổ, ngộp thở với sự chật chội và thiếu thốn hạ tầng. Tiến trình cải tạo đô thị của Baron Haussmann dưới triều Napoleon Đệ Tam vào các thập niên 1850 và 1860 đã mang lại cho Kinh thành Ánh Sáng một hệ thống cống rãnh hiện đại, các công viên ngoại ô xinh đẹp và một hệ thống trạm xe lửa. Ông ta cũng chộp lấy cơ hội này để triệt phá các khu ổ chuột ô hợp, tống khứ những cư dân cùng khổ về vùng ngoại ô và thay thế những ngả hẻm chật hẹp bằng những đại lộ thoáng đãng. Trong trường hợp xảy ra nổi dậy, như đã diễn ra trong những năm 1789, 1830, và 1848, nhà cầm quyền Pháp hy vọng rằng những con đường rộng hơn sẽ vừa làm khó những nhà cách mạng Paris trong nỗ lực thiết lập hàng rào chướng ngại, vừa tạo thuận lợi để các đội hình binh lính Pháp tiến vào đàn áp.

Một đại lộ rộng 20 làn xe bên ngoài toàn nhà quốc hội của Myanmar tại Naypyidaw

Kiểu tính toán đó vẫn tiếp tục cho đến tận hôm nay. Năm 2005, nhóm quân phiệt cầm quyền Miến Điện dời trụ sở chính quyền từ Yangon, một thành phố rực rỡ sắc màu của 5 triệu người, tới Naypyidaw nằm sâu trong nội địa với mục đích an ninh. Biệt lập với các khu dân cư khác, dân số Naypyidaw – chủ yếu là các giới chức chính quyền và quân sự – chỉ dành thời gian tối thiểu ở thành phố hoang vắng kỳ lạ này. Các giới chức Miến tuyên bố gần một triệu người sống ở đây, dù con số thực sự có thể thấp hơn thế, rất nhiều.

Hai năm sau đó, năm 2007, khi cuộc Cách mạng Áo cà-sa (Saffron Revolution) nổ ra thì các cuộc biểu tình lớn làm rung chuyển các thành phố Miến Điện khác không bao giờ diễn ra ở Naypyidaw, và những nhà độc tài quân sự vẫn tiếp tục nắm quyền lực sau một cuộc đàn áp nhanh chóng nhưng tàn bạo. Thậm chí cả khi dân số thành phố đã đủ lớn cho các cuộc biểu tình thì chúng sẽ diễn ra ở đâu? Những đại lộ rộng rãi phân ranh giới các khu dân cư dành riêng cho quan chức, không có quảng trường công cộng hoặc một nơi chống để làm trung tâm tụ tập cho những người dân cứng cổ hay hiền lành. Thậm chí dinh tổng thống còn được bao quanh bằng một hào sâu và một ký giả đã mô tả thành phố này như là một ‘nền độc tài (được đảm bảo bởi) tổ chức không gian địa lý’ (nguyên văn: dictatorship by cartography”.

Trong khi đó thì Tổng thống Nursultan Nazarbayev của Kazakhstan lại dời ghế ngồi quyền lực của mình về Astana, sâu trong thảo nguyên Kazakh, thành phố tràn ngập những đường nét kiến trúc vị lai khiến khách viếng thăm hoa cả mắt. Tổng thống Nga Vladimir Putin thì tìm cảm hứng trong quá khứ: từ năm 2008 ông ta đã khôi phục truyền thống duyệt binh hoành tráng của thời Xô viết ở Hồng trường của Moskva nhằm biểu dương sức mạnh. Vẫn chưa rõ ý ư? Chính quyền Arab Saudi sử dụng Quảng trường Deera ở Riyadh để tiến hành các các vụ chặt đầu, công khai và chính thức.

Những nơi khác thì tinh vi hơn. Ở Bình Nhưỡng, thủ đô hà khắc của nhà nước toàn trị cuối cùng trên thế giới, sự tuân phục răm rắp đã lộ ra theo từng khối bê tông kềnh càng thô vụng. Chỉ những công dân trung thành nhất của Bắc Hàn mới được phép cư ngụ trong những chung cư giống hệt nhau của thành phố, đặc điểm chung của phong cách thiết kế đô thị Stalinist. Thành phố lớn nhất của Bắc Hàn định hình với ‘những tượng đài lớn của một thứ thẩm mỹ đầy khả nghi rải khắp thành phố, nối với nhau bằng những đại lộ kiểu Haussman rộng một cách vô nghĩa lý và những quảng trường khổng lồ nhưng trống rỗng, không một bóng người. Không gian công cộng chỉ tồn tại để tôn sùng nhà nước và cá nhân những lãnh tụ họ Kim.

Nếu sự trương phì quá mức của không gian công cộng có thể là điều xấu thì Quảng trường Thiên An Môn của Trung Quốc là vi phạm tệ hại nhất. Như một nghịch lý, quảng trường lớn thứ tư trên thế giới này có thể xem như là ‘sự đối lập với không gian công cộng’ như Tim Waterman và Ed Wall đã viết trong cuốn sách của họ về kiến trúc cảnh quan. ‘Quy mô toàn trị’ của Thiên An Môn đã khiến ‘các cá nhân trở nên nhỏ bé và buộc họ cảm thấy phục tùng quyền lực nhà nước. Đó là không gian phù hợp nhất cho việc duyệt binh với súng đạn chứ không phải để công chúng thưc sự tham gia vào đời sống thường nhật của đô thị.’ Cuộc đàn áp bằng xe tăng đối với các nhà dân chủ tại quảng trường này vào năm 1989 là một lời nhắc nhở rõ ràng rằng những cuộc biểu tình quy mô lớn có thể thất bại như thế nào.

Không phải nhà độc tài nào cũng thành thạo việc thiết kế đô thị. Việc tái thiết kế đại quy mô thủ đô Bucharest của lãnh tụ độc tài Nicolae Ceauşescu ở Rumani trong những năm 1980 đã xoá sạch một phần năm diện tích thành phố lịch sử này để dựng nên một mớ hổ lốn những cấu kiện bê tông, bao gồm cái trụ sở quốc hội lớn nhất thế giới chiếm ngự cả đường chân trời của Bucharest. Không một yếu tố nào trong đó ngăn cản được đám đông vĩ đại phản kháng ông ta sau bài phát biểu tại Quảng trường Cách mạng vào tháng 12 năm 1989. Vài ngày sau đó, Ceauşescu bị tóm cổ, bị kết án, và bị xử bắn”.

Tại Cairo ngày nay, ba năm sau sự sụp đổ của Mubarak, quân đội dường như muốn quay trở lại mô hình chính trị tiền cách mạng. Những đám đông trở lại Quảng trường Tahrir mùa hè vừa rồi để đòi hỏi sự sụp đổ của chính quyền Mohammed Morsi, vị tổng thống được bào lên đầu tiên bằng bầu cử dân chủ. Ông ta hiện giờ đang bị tòa án xét xử về tội kích động bạo lực và sử dụng vũ lực chống lại những người biểu tình […].

Quảng trường Tahrir giờ đây trống vắng. Những công nhân đang bận rộng những cánh cổng cao tới mười thước Anh tô điểm với những rào nhọn và được sơn bằng những màu từ lá quốc kỳ của Ai-Cập, ngay gần nơi bắt đầu cuộc cách mạng của quốc gia này và là tâm chấn của mùa xuân Ả Rập. Những quảng trường công cộng có thể là cái nôi cho những phong trào dân chủ nhưng, nói như Tsiolkovsky, không ai có thể sống trong nôi mãi mãi. Liệu rằng maidan của Ukraine sẽ có cùng chung số phận?