Phương pháp bản đồ trong quy hoạch với sự tham gia của cộng đồng

Posted by dzung do thi on Tháng Ba 18, 2012 in Phương pháp, Quy hoạch không gian, Thiết kế đô thị | 2 bình luận

Giới thiệu:

Quy hoạch đô thị ở Việt Nam được dạy trong các trường kiến trúc dưới hình thức đào tạo thiết kế đơn thuần. Các yếu tố kinh tế – xã hội và vai trò của người dân trong việc định hình nơi họ sinh sống không được chú trọng. Có thể nói quy hoạch bị “dự án hóa” thay vì hiểu như một tiến trình liên tục làm gia tăng chất lượng môi trường sống cho người dân. Các sinh viên ra trường, ngoài số ít làm việc trong các trung tâm quy hoạch lớn của chính quyền và do đó có cơ hội tham gia các đồ án quy hoạch chung, số còn lại hoặt làm cho chính quyền trong vai trò xét duyệt hoặc làm cho các công ty tư nhân trong việc triển khai thiết kế các dự án bất động sản. Do đó không ngạc nhiêu khi có bạn trẻ định nghĩa “vai trò của quy hoạch là giúp chủ đầu tư kiếm lời”. Tuy nhiên, trong bối cảnh như vậy, vẫn có những nỗ lực quy hoạch dựa vào nguồn lực và sự tham gia của cộng đồng để cải thiện môi trường sống và áp dụng những phương pháp đơn giản nhưng sáng tạo trong việc xây dựng ý tưởng và giải pháp. Những nỗ lực này thuộc về những người đã hàng chục năm nay lăn lộn với các cộng đồng nghèo như tác giả của bải viết, chị Lê Thị Lệ Thủy, và cả sự đóng góp bất vụ lợi của các bạn trẻ trong nhóm Kiến trúc sư Cộng đồng. Bạn đọc đã được biết đến những dự án thành công của họ như dự án cải tạo khu dân cư cũ tại Vinh – một dự án mà mức độ tham gia của cộng đồng là sâu sắc đến mức ấn tượng đối với cựu giám đốc quy hoạch của thành phố Atlanta và hiện là giáo sư dạy thực hành quy hoạch tại Viện Công nghệ Georgia nơi tôi đang học. Bài viết lần này chị Thủy giới thiệu phương pháp bản đồ trong quy hoạch với sự tham gia của cộng đồng. Tuy nhiên, tôi nghĩ rằng những phương pháp này thậm chí vẫn hữu ích đối với các kiến trúc sư khi thực hành phương pháp quy hoạch truyền thống mà các bạn được dạy trong nhà trường. Phương pháp bản đồ mà chị Thủy giới thiệu có thể sử dụng làm công cụ tìm ý tưởng giữa môt nhóm chuyên môn hoặc giữa tư vấn và khách hàng nhằm đạt được một giải pháp với sự đồng thuận cao. Tới đây, tôi sẽ giới thiệu một chương sách trong cuốn Managing the sense of a region của Kevin Lynch – một nhà quy hoạch đã có những nghiên cứu sâu về mapping vượt khỏi khuôn khổ của những bản vẽ đo đạc thông thường.

Tác giả Lê Thị Lệ Thủy là chuyên gia về phát triển cộng đồng đô thị và nông thôn với 20 kinh nghiệm. Chị đã tham gia các dự án cải thiện hạ tầng cơ bản tại các khu dân cư nghèo đô thị thông qua việc tổ chức các nhóm tự giúp, các nhóm Tiết kiệm – Tín dụng tự quản tại cộng đồng, chuyển giao tiến bộ kỹ thuật và đào tạo nguồn nhân lực địa phương. Gần đây nhất, chị là Chuyên gia tư vấn cho Mạng lưới  Quỹ Phát triển cộng đồng Quốc gia, trực  thuộc Hiệp Hội các  Đô Thị  Việt Nam trong việc xây dựng mạng lưới tiết kiệm tại cộng đồng và cải thiện tình trạng các khu dân cư thu nhập thấp. Trước đó, chị Thủy đã tham gia nhiều dự án đa dạng về nâng cấp đô thị, cải thiện vệ sinh môi trường trong cộng đồng nghèo, phát triển giáo dục, nghiên cứu về khả năng tiếp cận dịch vụ công của người nghèo,v.v… tại các tỉnh Nam Trung Bộ, TP. HCM và Đồng bằng sông Cửu Long.

Chị Thủy tốt nghiệp ngành Triết học và hiện là hội viên Hội Tâm lý Giáo dục TP HCM.

Nguyễn Đỗ Dũng

Sổ tay về lập bản đồ trong quy hoạch với sự tham gia của cộng đồng: Community Mapping Handbook

——————————————————————————————————————-

Vai trò của một nhà chuyên môn như kiến trúc sư là học hỏi những gì là giá trị trong truyền thống, văn hóa và trải nghiệm địa phương của người dân và tìm ra cách để làm nổi bật hơn những giá trị này.

Cha Jorge Anzorena, Người Sáng lập Liên minh Quyền Nhà ở châu Á.

GiỚI THIỆU

Lập bản đồ (mapping) là một công cụ xây dựng sự hiểu biết của cộng đồng về nơi họ sống và là một phương thức giúp cộng đồng đến gần với nhau, hiểu nhau và làm cùng nhau, để khám phá khả năng của họ trong việc xây dựng một cộng đồng tốt đẹp hơn.

Mục đích của việc lập bản đồ là tạo được sự học hỏi và hiểu biết giữa người dân trong chính bản thân cộng đồng và chia sẻ mối quan tâm chung giữa người dân trong cộng đồng với các cơ quan chuyên môn, chính quyền  địa phương, các cơ quan chuyên môn,  đoàn thể và tổ chức xã hội.

Việc lập bản đồ cộng động cũng là một cơ hội giúp thu nhận kiến thức, kinh nghiệm giữa người dân và các cán bộ/quan chức/các nhà quy hoạch nhờ quá trình làm việc cùng nhau.

Phương pháp lập bản đồ với sự tham gia của cộng đồng được sử dụng  rộng rãi trong các chương trình hỗ  trợ người nghèo tại các nước châu Á từ  cuối những năm 80 của thế kỷ  trước như một công cụ giúp các bên liên quan xác định hiện trạng và lập kế hoạch nâng cấp, cải thiện  điều kiện hạ  tầng/nhà ở  tại các khu dân cư nghèo trong đô thị[1]

 

Sử dụng công cụ  bản đồ  để lập Quy hoạch với sự tham gia của cộng đồng tại Campuchia.

Tại  Việt Nam, phương pháp lập bản đồ với sự  tham gia của cộng đồng được áp dụng trong một số dự án quy hoạch/cải tạo nhà ở trong các khu  khu tập thể cũ tại TP Việt Trì, Vinh, Hải  Dương và  xác định  hiện trạng các khu dân cư thu nhập thấp tại  các thành phố Trị, Tam Kỳ, Pleiku, Tân An… do Mạng lưới Quỹ cộng đồng quốc  gia trực thuộc Hiệp Hội các Đô thị Việt Nam khởi  xướng.

Kiến trúc sư tình nguyện hỗ trợ cộng đồng tham gia Quy hoạch cải tạo khu tập thể cũ tại Hải Dương

CÁC CẤP ĐỘ LẬP BẢN ĐỒ:

Chúng ta có thể  thể hiện mọi thứ  trên bản đồ, nhưng  nên bắt đầu từ mối quan tâm chung của các bên liên quan, đặc biệt là cộng đồng sở tại.

Việc lập bản đồ có thể thực hiện ở bất kỳ quy mô nào, bắt đầu từ cấp độ  hộ gia đình, khu dân cư, phường/xã, thành phố đến cấp độ địa lý/vùng.

Lập bản đồ có thể tập trung  vào bất kỳ vấn đề nào : nhà ở, quyền sử dụng đất đai, lịch sử, các tài nguyên thiên nhiên, văn hóa của cộng đồng……nhưng nên tập trung vào các vấn đề “nóng” đang được các bên quan tâm và các nguồn tiềm năng (tài nguyên) để giải quyết những  vấn đề đó.

1.Cập độ địa lý/vùng: Việc lập bản  đồ sẽ thu thập thông tin về các đặc điểm địa lý, tài nguyên thiên  nhiên, sự phân bố dân cư….Khi bản đồ hoàn thành, ta có thể thấy được mối tương quan của các  mặt  khác nhau.

2. Cấp đô thành phố: Việc lập bản đồ sẽ thu thập thông tin về  vị trí các khu dân cư, việc kết nối từ cộng đồng đến các  hình thức giao thông….

Bản đồ này nhằm xác định và phân tích tất cả các vấn đề ở quy mô thành phố và để thấy được các thành phần khác nhau của một thành phố đặc biệt là các khu định cư không chính thức hoạt động với nhau như  thế nào. Bản đồ khảo sát ở quy mô thành phố cho thấy vị trí của những cộng đồng không chính thức với số hộ gia dình, lịch sử, các khó khăn, tình trạng sở hữu/sử dụng đất đai và giải pháp nhà ở cho mỗi cộng đồng.

Lập bản đồ  hiện trạng các khu thu nhập thấp tại TP Tân An

3. Cấp độ cộng đồng: Việc lập bản đồ sẽ thu thập thông tin về  hiện trạng hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội…  tại khu phố/thôn, các vấn đề cơ bản cần được cải thiện và tính khả thi cho các ý tưởng của  người dân.

4. Cấp độ hộ gia đình: Việc lập bản đồ sẽ ghi lại cách mọi người sống chung  trong  một gia đình, nếp suy nghĩ, văn hóa, lối sống, kinh tế của hộ gia đình, mong  muốn cải thiện/thay đổi của họ để cuộc sống tốt hơn.

5. Lập  bản đồ theo  vấn đề: Ngoài các hình thức kể  trên, quá trình lập bản đồ có  thể  tập trung vào các  vấn đề như : lược đồ về sinh kế của cộng đồng, lịch sử cộng đồng, vị trí các nguồn tài nguyên thiên nhiên và văn hóa….

1.Thước:  Nên sử dụng các vật liệu sẵn có  trong cộng đồng, ví dụ  như : dùng dây thừng/ dây nilon làm  thước dây…CÔNG CỤ ĐỂ LẬP BẢN ĐỒ VỚI SỰ THAM GIA CỦA CỘNG ĐỒNG:

2. Mẫu điều tra cơ bản: Gồm tóm tắt những thông tin không thể thể hiện được hết trên bản đồ, ví dụ như số hộ gia đình, số hộ bị ngập úng, thiếu nhà vệ sinh….

3. Bản đồ : Bản đồ nền được sử dụng như tài liệu tham khảo cơ bản về vị trí , ranh giới các địa phương, đường giao thông.. Thông thường bản đồ hiện trạng do UBND các  phường/xã cung cấp (bản đồ nền địa chính tỷ lệ 1/500). Trong trường hợp khó tìm, có thể  tải bản đồ vệ tinh miễn phí từ  internet. Các bản đồ chi tiết như quy hoạch tổng thể thành phố,  bản đồ quy hoạch sử dụng đất…cũng có thể là nguồn tham khảo quan trong.

4. Máy ảnh: Được sử dụng để ghi lại hình ảnh quá  trình lập bản đồ. Những hình ảnh nên được ghi lại bao  gồm: Những nơi có vấn đề ( ví dụ như hạ tầng xuống cấp/nhà ở lụp xụp..), những địa điểm quan trọng, các nơi có tiềm năng, các yếu  tố tồn tại trong cộng đồng mà có thể  được sử dụng trong ý tưởng cho việc nâng cấp.. Các hình ảnh được ghi lại có thể là  chủ đề  cho các cuộc thảo luận lập kế hoạch cho thời gian kế tiếp.

5. Các  văn phòng phầm cần thiết: Giấy Ao, giấy caro, băng keo, hồ dán, bìa màu, các  loại bút, chất dẻo dễ nặn…

THÀNH PHẦN THAM GIA LẬP BẢN ĐỒ:

• Việc  chọn một nhóm đại diện cộng đồng tham gia lập bản đồ có vai  trò  quyết định cho  kết quả của công việc này.Những người được chọn phải biết rõ về cộng đồng của mình, gồm cả nam lẫn nữ. Theo kinh nghiệm tại các  địa phương đã tham gia  việc lập bản đồ với sự tham gia của cộng đồng, thì mỗi khu phố/thôn nên có 5-8 người sống lâu năm, am hiểu địa bàn tham gia.
• Vai trò của các tổ chức phát triển/cơ quan chức năng/chính quyền địa phương là tạo ra một không gian, cơ chế để  hỗ  trợ các cộng đồng làm  việc cùng nhau, đưa ra các câu hỏi gợi mở thay vì đưa ra các câu  trả lời có sẵn.
• Người dân địa phương hiểu về địa phương của họ hơn những  người bên ngoài. Vai  trò của các chuyên gia bên ngoài (với tư cách là đại diện cho  Cơ quan/Tổ chức hỗ  trợ)  là xây dựng sự tin tưởng của người dân, giúp họ lập kế hoạch và từng bước thực hiện kế hoạch đó.

 CÁC BƯỚC THỰC HIỆN

• Chuẩn bị bản đồ nền của thành phố/phường (xã)/khu dân cư dự định khảo sát và mẫu điều tra cơ bản.
• Tổ chức các nhóm điều tra bao gồm : mỗi cộng đồng/khu vực cử 5-8 đại diện, họ chính là chủ nhân của tiến trình thực hiện.
• Trình bày và chia sẻ thông tin tại mỗi cộng đồng, cùng thảo luận về lịch sử hình thành khu dân cư, số hộ,  hiện trạng hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội, hiện trạng sử dụng đất đai,  các vấn đề mà từng cộng đồng đang quan tâm/bức xúc.
• Tập hợp các thông tin (hình ảnh, vị trí và tên các cộng đồng) vào bản đồ thành phố. Xác định và phân loại các vấn đề quan tâm và hiện trạng sử dụng đất của mỗi cộng đồng thể hiện bằng các màu sắc khác nhau trên bản đồ của thành phố.
• Tóm tắt các thông tin vào một bảng số liệu chung của toàn thành phố và phân phát cho tất cả các cộng đồng.
• Sau khi vẽ bản đồ, điều quan trọng là phải tổ chức được 1 cuộc thảo luận mở cho tất cả các bên và người dân để  bàn về các  vấn đề mà người dân quan tâm và khả năng giải quyết các  vấn đề này.

KẾT QUẢ VÀ TÁC ĐỘNG:

• Kết quả của quá  trình vẽ bản đồ không chỉ  hình thành nên các dữ liệu/thông tin, mà còn tạo ra mạng lưới cộng đồng, giúp họ cùng nhau phân loại các  vấn đề khó khăn chung, đồng thời hình thành các nhóm có cùng mối quan tâm để lập kế hoạch hành động nhằm giải quyết các  vấn đề bức xúc của cộng đồng ( ví dụ như nâng cấp hạ tầng, cải thiện nhà ở, di dời/tái định cư…)
• Ban đại diện  cộng đồng sẽ được hình thành ngay sau cuộc thảo luận mở, để  tiếp tục điều hành các hoạt động kế tiếp của cộng đồng.
• Thảo luận mở cùng là cơ hội để các đại diện cộng đồng giới thiệu về khu dân cư của mình với cộng đồng khác, học tập lẫn nhau và cùng chia sẻ các vấn đề chung, các tiềm năng cho phát triển.

Cha Jorge Anzorena, Người Sáng lập Liên minh Quyền Nhà ở châu Á.

VÍ DỤ  VỀ TIẾN TRÌNH LẬP BẢN ĐỒ VỚI SỰ THAM GIA CỦA CỘNG ĐỒNG TẠI  THÀNH PHỐ LAUTOKA – FIJI

Ví dụ về  tiến trình lập bản đồ quy hoạch với sự tham gia của cộng đồng  tại Lautoka-Fiji

1.Bắt đầu bằng  việc mà những người dân trong cộng đồng có  thể làm cùng nhau: sửa lại đường mương thoát nước!	2.Người dân tại làng Veidogo lập bản đồ về khu dân cư của mình

7. Bản đồ được vẽ/ đồ lại (dựa trên bản đồ vệ tinh) cho thấy  lịch sử của khu dân cư

8. Bản đồ được vẽ đồ lại (dựa trên bản đồ vệ tinh) về ranh giới khu vực, vấn đề ngập lụt và  ý tưởng về hệ thống thoát nước mới.

15. Người dân cùng nhau quyết định việc  phân chia các lô đất ( tại khu tái định cư)	16.Hội thảo  về quy hoạch và  thiết kế nhà ở với mô hình bằng bìa
17.Thảo luận về kế hoạch tài chánh	18.Thảo  luận về diện tích mỗi căn nhà
19. Thảo luận về vị trí các không gian công cộng	20.Thảo luận về các loại công trình công cộng mà  người dân cần.

---